Serendipity

Davet etmek, çağırmak  ve belki istemek manasına gelen İstida kelimesini Nişanyan aşağıdaki gibi tanımlıyor. 

Ar istidˁāˀ إستدعاء [#dˁw istifˁāl X msd.] 1. çağırma, çağrı, 2. dua < Ar dāˁa دَاعَ çağırdı, dua etti

Her ne kadar kelimenin etimolojisinde çaresizliğe dair bir bahis olmasa da ben böyle bir duyguyu yaşıyorum bu kelimede. Bütün bunların ötesinde bir haykırış fiili bile sezinliyorum. Kelime esasında yazılı ve sözlü kültür arasındaki inatlaşmanın garip bir tecellisi olarak ortaya çıkar. Haykırış, çığlık, dua ve niyaz hep sözlü olur da istida yazılı olur. Sözlü kültür çok seven Rumi halkın yazılı kültüre uzaklığı bir nişanesi olarak ortaya çıkan istidacılar. Bir sınıf ve meslek sahibi insanlar..

Bu satırları yazdığım Cafe’de arkadaşına dedesinin hastalığını ve ölmünü bütün netliğiyle anlatmasına kulak misafiri olduğum kişinin derinliğine bakınca bu sözlü kültür yatkınlığının hala devam ettiğini görmek kaçınılmaz geliyor. 

Neyse istidacılar okur-yazar bir sınıf arasından çıkardı. Efendiler sınıfının en alt tabakasını oluşturan bur kişiler 1980’lerin sonlarına kadar varlıklarını korudular. En son İzmir’de görmüştüm. İstida kelimesi gidip yerine dilekçe yazılır gibi bir dönüşüme girdiğini görüyorum. İşin aslı değişmese de tanımlayan kavramı ifade eden kelime değişmiş ve beraberinde işin ruhu kağıt kalemden daktiloya kadar devam eden bir hal almıştır. Adliye’nin ve valiliğin önünde görev yapan bu insanların içine düştükleri problemi bir nefeste dertlerine derman olunacağına dair şeksiz bir imanla istidacıya anlatışı hala gözümün önündedir. Ardından istidacının iki beyaz kağıdın arasına büyük bir sukunetle karbon kağıdı koyarak ve tam bir uzman edasıyla dünyevi problemleri hukukun ya da bürokrasinin diline büyük bir özgüvenle tercüme edişini hala dün gibi hatırlıyorum. 

Çaresizlik insanın bütün benliğini sardığında, sabrınız inancınızı geçtiğinde insan aklın sınırları içinde yapacak bir hamle daha arar. Bunu bulmak sanıldığı kadar kolay değildir. Yeryüzüne dayanabilme gücü kalmayan bir sürü yaşadıklarını ve gördüklerini farklı biçimlerde ifade etmiştir. 

İstidacıdan alınan dilekçenin kırışmamasına büyük özen gösterilerek, binanın içindeki ilgili büroya götürülmesiyle başlayan sabır gerektiren süreç başlar. Kafkavari bürokrasi tam da bu noktada devreye girerek müstedinin (dilekçe veren) bütün gücünü sömürecek sonsuz ve bitmeyen çarklar arasında çareleri tüketecektir. 

Günümüzde sosyal medya herhalde istidanın çığlık ve çağrı anlamını bütün yönleriyle karşılamaktadır herhalde. Dolayısıyla müstediler esasında sosyal medya ile dertlerini anlatmak olduğunu görüyorum. Belediyeye dilekçe vermek mi yoksa tweet atmak mı daha etkili konusunu hiç tartışmaya açmadan önünüze bırakıyorum.  Şeffaflığın (bu da neyse), ulaşılabilirliğin artması ve çok sesliliğin gelişmesiyle (eğer varsa) birlikte dilekçenin bireyselliği ve tek kişilik gücü daha artmıştır. (Kafanız epey karıştı sanırım, benim de!) 

Neyse okur-yazar olmanın bir avantaj olduğu nadir alanlarda birisi olarak karşımıza çıkıyor dilekçe ve bu yönüyle ayrıştırıcı olduğunu bile söylemek mümkündür. Ha bu günlerde üniversite öğrencilerinin bile dilekçe yazamadığını söylesem sanırım mübalağa etmiş olmam. Eskiden dilekçenin nasıl yazılacağını ilkokullarda öğretirlerdi. Şimdi hangi seviyede öğretiyorlar ve kim öğretiyor bilmiyorum. 

Ya dilekçe vermenize rağmen durumunuz anlaşılmaz ve çare bulunmazsa o zaman ne yaparsınız? İnsan kendi başına haliyle bir dilekçe olabilir mi? 

Şimdilerde özel şikayet merkezleri var. Derdini en yukarıya anlatarak mevzuatın izin vermediği dertlere derman olunmasını beklemek sanırım böyle birşey. Osmanlı döneminde de Sultanlar halkın dertlerini dinlemek için zaman zaman tebdil-i kıyafet olarak halkın arasına inerek dertlerini dinlediğini görüyoruz. Bunun dışında Cuma namazları sonrası da halkın Padişaha ulaşması için bir imkan sunduğu da bilinmektedir. 

Özellikle Cuma namazından sonra tebaa, Padişah’tan bazı dileklerde bulunurdu. Bunun için hazırladıkları istidâları elleriyle havaya kaldırarak Sultanın dikkatini çekmeye çalışırlardı. Padişah, “Sır Kâtipleri” vasıtasıyla bu dilekçeleri toplattırırdı. 

Herkesin Sır kâtiplerine ulaşması bu kadar kolay olmazdı. Kalabalığın arkasında kaldıkları için, istidâlarını veremeyenler ne yapacaktı?. Kendilerinin de şikâyet ve istekleri olduğunu Padişah’a göstermek için, küçük bir leğen içinde hasır, paçavra gibi duman yönünden zengin ve dikkat çekecek olan parçalar hafifçe katran gibi yanıcı maddelere bulayarak yakar ve başlarının üstüne kaldırırlardı. Yükselen ateş, duman sayesinde kendilerini gösterirler ve gelen görevlilere, onlar da istidâlarını verirlerdi. Burada biraz da derdimden yanıyorum mesajının olduğunu çıkarmak da zor olmasa gerek. 

Cuma selamlığını yakalamak her zaman mümkün olmadığı gibi, bazı dertlerin beklemeye tahammülü olmadığını da söylemek gerekir. Ateş yakarak dikkat çekme işlemi denizde de uygulanırdı. Gemiciler de, Padişah’ın bulunduğunu düşündükleri deniz kenarlarındaki sarayların ve köşklerin önüne gelirler. Tayfalar geminin güvertesinde sahile karşı tek sıra dizilirler ve kafalarının üstünde yanan bu kaplardan yükselen duman ve ateşle, dikkat çekmek suretiyle ve Sultan’a ulaşmak isterlerdi. 

Derdi, sıkıntısı olan, haksızlığa uğradığını düşünen müstediler aslında “-çaresizliğimden nâr gibi yanıyorum. Sizin adaletinize ihtiyacım var Hünkârım” demek istiyorlardı. Bu nedenle halk arasında, ateş istidâsına “kafa yakma müracaatı” adı da verilirdi. 

Sultanların her derdinden yanan insana derman olup olmadığı ise muammadır. Fakat her istida bir adalet çağrısıdır. Bu çağrıları hakkıyla çözmek ve adaleti herşeyin üstüne koymak bütün yaşayan devletlerin en önemli amacı olmalıdır.